از باغ دولت اباد چه میدانیم ؟
باغ دولت اباد یکی از جاذبه های گردشگری در زمینه یزد گردی است که هر ساله تعداد زیادی از گردشگران به سمت خود میکشاند. در ادامه قصد معرفی کامل این اثر تاریخی را به شما داریم.
تاریخچه
باغ دولت آباد در یزد در اواخر دوره افشاریه و درسال ۱۱۶۰ ه.ق توسط محمد تقی خان معروف به (خان بزرگ) که وی سرسلسله خاندان خوانین یزد بود ساخته شد. طول قنات باغ که از شهرستان مهریز به سمت این باغ کشیده است توسط مرحوم محمدتقی خان انجام شد که طول این قنات به 65 کیلومتر میرسد !
معماری بنا
طرح باغ دولت آباد یکی از اصیل ترین و بدیع ترین طرح های باغ رسمی ایرانی است.این باغ با مساحتی درحدود ۷۰/۰۰۰ مترمربع شامل ساختمان ها، حوض ها و آبنماهای بسیاری بوده که در فضای بین آنها باغهای با درختان انار و انگور و… باگل های فراوانی که باعث ایجاد فضایی کاملا زیبا میشده است.سطح باغ دو بخش مستطیل شکل را در بر می گیرد که ابعاد یکی از آنها 116 در 274 متر و دیگری 104 در 278 متر است و به صورت عمود بر روی یکدیگر قرار دارند. این دو مستطیل دو بخش مختلف باغ و به عبارت دیگر اندرونی و بیرونی آن را تشکیل می دهند. آبنما (استخر) باغ در میان این گذرگاه (منطبق بر محور اصلی) ساخته شده و 194 در 12 متر است.
این باغ به دو قسمت کلی اندرونی و بیرونی (جلوخان) تقسیم می شود.
بخش اندرونی شامل: ساختمان های هشتی ، بهشت آئین (زمستانه) ، حرمخانه(حرمسرا) ، مطبخ (آشپزخانه) ، اتاقهای خدمه، اصطبل های تابستانه و زمستانه، درشکه خانه و یک برج دیده بانی و آب انبار خصوصی است.بخش اندرونی محل سکونت حاکم بوده است.
بخش بیرونی (جلوخان) شامل: ساختمان های تالارآئینه، تهرانی، ساختمان سردر اصلی، دو بازارچه، دو برج دیدبانی، آب انبار عمومی ودیوانخانه است.
سنگ های مرمر شاخص ترین مصالحی هستند که در ساخت باغ به کار رفته اند.
بخش های اندرونی
1- ساختمان هشتی
مهم ترین ساختمان باغ، عمارت هشتی است که در انتهای محور اصلی باغ و متصل به دیوار جنوبی قرار دارد. این عمارت، ساختمان اصلی باغ را تشکیل داده است و تلفیق جریان هوا و آب را به زیباترین شکل مورد استفاده قرار می دهد. در این ساختمان باد و آب داخل حوض ها تلفیق می شوند و هوای خنک را از زیر بادگیر به قسمت شاه نشین و تالارها انتقال می دهند. به دلیل همین خنکای هوا به این بنا، ساختمان تابستانه یا بادگیر تابستانه نیز گفته می شود. هشتی دارای دو طبقه است که از نظر طراحی شکلی هشت ضلعی به خود گرفته است.
این هشتی 3 شاه نشین با درهای مشبک و حوضخانه ای با حوض مرمری، اتاقک بادگیر، هشتی و دو اتاق پستو را شامل میشود.
از تزئینات این قسمت میتوان به استفاده از درِ ارسی، شیشه های رنگی و رقص نور آفتاب و مهتاب و سیم گل ملاتی از ماسه، خاک رس، کاه خرد شده بسیار نرم و کمی گچ نیم کوب که همگی در کنار هم چشم اندازی زیبا را به وجود اورده است ، اشاره کنیم!
2- بادگیر باغ ، بلندترین بادگیر خشتی جهان
بادگیر باغ دولت آباد بر روی هشتی قرار دارد و شاخص ترین نماد این باغ محسوب می شود. این بادگیر با ارتفاع 33.8 متر بلندترین بادگیر خشتی جهان محسوب میشود!
بادگیر باغ، از نوع هشت ضلعی است و به شکل منشوری و یک حوض در زیر آن قرار دارد.این تلفیق باد و آب هوای خنک زیر بادگیر با به قسمت شاه نشین و تالارها می رساند و همچون کولرهای امروزی داخل بنا را خنک نگاه می دارد.
3- تالار طنبی
در سمت غرب عمارت هشتی، ساختمان بزرگ و مجللی به نام عمارت یا تالار طَنَبی قرار دارد که بادگیری مربع شکل بر فراز آن دیده می شود. در دو طرف تالار طنبی، تالارها، صفه ها و شبستان هایی در یک طبقه جای گرفته اند که از طریق درها و روزنه ها به طنبی راه می یابند. در زیر این تالار، زیر زمینی عمیق وجود دارد که به وسیله دو پله به باغ راه پیدا می کند و از طرف جنوب توسط یک راهرو به محوطه زیر بادگیر می رسد.
4- بهشت آیین(مجموعه زمستانه)
بهشت آیین (زمستانه) اقامتگاه زمستانی خانواده در باغ بوده و رو به تابش جنوب احداث شده است. این ساختمان دقیقا در روبه روی هشتی قرار دارد و مرز بین بیرونی و اندرونی نیز به شمار می رود. یعنی یک سوی آن در اندرونی و سوی دیگر ساختمان در بیرونی مجموعه قرار دارد. نواری میان دو ساختمان هشتی و این اقامتگاه شکل گرفته است که در راستای محور مرکز قرار دارد.
بخش بیرونی
فضای مستطیل کوچکتر در سمت شمال واقع است و محدوده باغ بیرونی موسوم به جلوخان را تشکیل می دهد. این باغ به نام بهشت آیین شهرت دارد و زمانی محلی برای استقرار کاروان ها، برگزاری تشریفات حکومتی و مراسم ورزشی بود.
این بخش به گونه ای ساخته شده که محور تقارن آن عمود بر محور اصلی باغ باشد و یک حوض مستطیلی بزرگ، نیز عمود بر آن ساخته شده است. این حوض، بهشت آیین را به دو قسمت مربع شکل تقسیم می کند که کرت های باغ را تشکیل می دهند.
عمارت سردر، اصلی ترین عمارت باغ بهشت آیین به شمار می رود که دقیقا در مرز مشترک دو باغ اندرونی و بیرونی و به صورت دو طبقه ساخته شده است. در طبقه همکف این بنا، یک سردر، هشتی و یک اتاق بزرگ (رو به شرق) و چند اتاق کوچک (رو به شمال و جنوب) و چند راهرو به چشم می خورد.
به جز عمارت سردر، ساختمان های تالارآیینه، تهرانی، دو بازارچه، دو برج دیدبانی، آب انبار عمومی و دیوانخانه دیگر ساختمان های این باغ را تشکیل می دهند.
گردش هوشمندانه آب در باغ
به طور کلی می توان بخش های زیر را برای جریان آب در باغ دولت آباد در نظر گرفت:
مسیر نمایان حرکت آب
مسیر پنهان حرکت آب
حوض و آبنما
زیر بادگیرِ عمارت هشتی، نخستین جایی است که آب دیده می شود و در یک حوض مرمری می جوشد و بالا می آید. سپس با طی مسیری به حوضی در میان عمارت می رسد و از آنجا راهش را به سوی سه حوض مستطیل شکل در سه شاه نشین باغ ادامه می دهد.
آب برای طی کردن ادامه مسیرش به مقابل ارسی اتاق ها می رسد و در سه سینه کبکی جریان می یابد. سینه کبکی یکی از فنون هوشمندانه معماری ایرانی در باغ هاست و به استفاده از سنگ های تراش دار در کف جوی برای نمایان شدن موج آب گفته می شود. سینه کبکی های باغ دولت آباد از سنگ مرمر هستند و به شکلی تراشیده شده اند که موج ایجاد کنند و حجم آب را بیش از واقعیت آن نشان دهند.
آب از هر سینه کبکی، به یک حوض کوچک موسوم به حوض کلگی وارد می شود و از آنجا خودش را به آبنمای بزرگ باغ می رساند تا نمایشی شکوهمند را به راه بیاندازد. نکته مهم درباره این آبنما این است که دقیقا بر محور اصلی باغ قرار گرفته و ابعاد آن متناسب با ارتفاع بادگیر عمارت هشتی در نظر گرفته شده است. این جایگذاری درست و به جا باعث می شود تا تصویر این عمارت به طور کامل در آب انعکاس یابد و بر زیبایی باغ بیفزاید.
در گذشته پس از آبنما، آب به درون یک آبگردان (محلی گود) می ریخته است که متاسفانه امروزه اثری از آن دیده نمی شود. بنابراین پس از آبنما، آب از زیر عمارت سردر گذر کرده و وارد باغ بهشت آیین می شود تا خودش را به به یک استخر 12 ضلعی بزرگ، در شمال عمارت برساند. پس از این استخر بزرگ، آب به سمت سه استخر مستطیل شکل در سه سمت دیگر جاری می شود و سپس به سوی خیابان ها و آبادی ها می رود تا نیازهای کشاورزی را برطرف کند.
این نمایش آب تنها نشان از خلاقیت ذهن معمار دارد. سازنده به جریان آب در لایه های زیر زمین و سیراب کردن درختان اکتفا نکرده و آب را روی زمین به راه انداخته است تا چشم و جان ساکنان کویر نیز از آن بی نصیب نماند.
باغ دولت آباد از نقطه نظر گونه شناسی
دولت آباد از نقطه نظر گونه شناسی عملکردی ، باغ”سکونتگاهی- حکومتی” می باشد. به نحوی که باغ بیرونی محل انجام تشریفات حکومتی ، مراسم ورزشی و اداره امور شهر بوده است و باغ اندرونی،بخش خصوصی و اقامتگاهی مجموعه به شمار می رفته است. در تحقیقات آمده است: «درباغ های سکونتگاهی- حکومتی عرصه اندرونی را از سایر عرصه ها کاملاً متمایز می کردند و حتی دربان یا حاجبی را برای نظارت بر آن تعیین می کردند.»
از دیدگاه گونه شناسی کالبدی ، دولت آباد از نوع “باغ-حیاط” به شمار می رود زیرا ساختمان ها و عمارات آن در اطراف باغ قرار می گیرد.